Een coöperatie is een speciale vorm van een vereniging waarin (minimaal 2) personen samenwerken. Het doel is te profiteren van de voordelen van een collectief. Bijvoorbeeld gezamenlijke inkoop of marketing. De coöperatie bestaat, net als een gewone vereniging, uit leden en wordt aangemerkt als een rechtspersoon. 

Er wordt bij een coöperatie wel onderscheid gemaakt tussen:

Bedrijfscoöperatie
Deze komt op voor de zakelijke belangen van haar leden, zoals inkoop, reclame of gezamenlijk producten verwerken in een fabriek. Bekende voorbeelden zijn de grote zuivelcoöperaties. De leden zijn aangesloten melkveehouders, die delen in de winst.

Ondernemerscoöperatie
Alle leden werken zelfstandig samen, bijvoorbeeld aan een project. Dit is een geschikte vorm voor zzp’-ers. Een ondernemerscoöperatie is een geschikte vorm voor ‘kleinschalige’ samenwerkingen.

De coöperatie zelf maakt winst, waarover de coöperatie vennootschapsbelasting betaalt. Daarnaast draagt de coöperatie BTW af.
Hiernaast kan sprake zijn van verlengstukwinst die uitgekeerd wordt aan een lid als deze persoonlijk lid is. Deze betaalt over deze verlengstukwinst inkomstenbelasting (IB) via een aangifte inkomstenbelasting. Als een lid een BV is betaalt de coöperatie vennootschapsbelasting waarbij voor het lid dan een deelnemingsvrijstelling geldt.
Bron: Ondernemersplein. 

Europees
Er is ook sprake van een Europese coöperatieve vennootschap, aangeduid als SCE (Societas Cooperativa Europaea). 
Dit laten we hier verder buiten beschouwing.

Burgelijk wetboek (BW)
Titel 3 BW2 behandelt specifiek "Coöperaties en onderlinge waarborgmaatschappijen".

Zie ook verderop Coöperaties en de jaarrekening.
  

RGS

Binnen RGS zijn de volgende rekeningen opgenomen en onderscheiden voor coöperaties.   

BEivSev (05650) Kapitaal stichting, coöperatie en vereniging; groep op niveau 3
BEivSevCoo (05655) Kapitaal participatie coöperatie; rekening op niveau 4.
(Met op RGS mutatieniveau 5 onderverdeeld naar: Beginbalans, Kapitaalmutaties, Kapitaalcorrecties en overige mutaties).

BVorVlc (13700) Vorderingen op leden van de coöperatie; groep op niveau 3.
Onderverdeeld naar de volgende rekeningen op RGS niveau 4:
BVorVlcLi1 (13701) Vorderingen op lid A van de coöperatie.
t/m
BVorVlcLi5 (13705) Vorderingen op lid E van de coöperatie.

BSchSlc (16800) Schulden aan leden van de coöperatie; groep op niveau 3.
Onderverdeeld naar de volgende rekeningen op RGS niveau 4:
BSchSlcLi1 (16801) Schulden aan lid A van de coöperatie.
t/m
BSchSlcLi5 (16805) Schulden aan lid E van de coöperatie.

Met onderlinge omslagcodes vorderingen en schulden per lid van de coöperatie.

WKprOni (73000) Kostprijs van de omzet niet ingekocht bij leden (Coöperatie); groep op niveau 3.
WKprOniOn1 (73010) Kostprijs van de omzet niet ingekocht bij leden (Coöperatie); rekening op niveau 4.
(Onderverdeeld naar de volgende mutaties op RGS niveau 5 (mutaties): Kostprijs van de omzet niet ingekocht bij leden product A t/m product E).

WLbeLbvLbv (97111) Ledenbetalingen (inclusief reeds betaalde voorschotten).
  

Coöperaties en de boekhouding

Verreweg het merendeel van de boekingen door een coöperatie zal overeenkomen met een BV.
Voor coöperaties onderscheiden we de volgende specifieke boekingen:
 

Inleg van kapitaal door leden

Hier wordt gesproken over ledenparticipaties waarbij nadrukkelijk onderscheid wordt gemaakt naar eigen vermogen (niet vrij uitkeerbare participatiereserve) en vreemd vermogen (wel vrij uitkeerbare participatiereserve. Conform richtlijn RJ 620 (Richtlijnen voor de jaarverslaggeving) van de Raad voor de Jaarverslaggeving. 
Het eigen vermogen is hiermee vergelijkbaar met het aandelenkapitaal in een BV.
Het vreemd vermogen is vergelijkbaar met crediteuren. 

Stel dat sprake is van inleg van 20.000 euro door leden van een coöperatie, waarvan de helft vrij uitkeerbaar.

Op basis van RGS geeft dit de volgende boeking:

Of gesplitst bij inschrijving:

En na betaling voor de participant:

Met daarbij de volgende toelichting c.q. opmerkingen wat betreft enkele gebruikte RGS rekeningen:

1. Voor de uitkeerbare ledenparticipatie hanteren we in dit voorbeeld binnen RGS de rekening "Schulden aan lid A van de coöperatie". Deze methodiek van werken stelt wel dat sprake is van maximaal 5 participanten. Voor een 6e en volgende participant biedt standaard RGS geen ruimte. Onze voorkeur gaat uit naar een soortgelijke rekening "Schulden aan leden"  die gekoppeld kan worden aan een subadministratie crediteuren. Dat laatste vraagt van de betreffende boekhoudsoftware de mogelijkheid met meerdere collectieve crediteurenrekeningen te kunnen omgaan. Want we willen "schulden aan participanten van de coöperatie" wel gescheiden houden van reguliere crediteuren. Op deze wijze wordt het werken met meer dan 5 leden gefaciliteerd. En in een crediteurenadministratie is in de regel bankinformatie, in elk geval IBAN), bekend van het lid c.q. crediteur. Dit laatste kan dan gebruikt bij een betaling vanuit de crediteurenadministratie. Het systeem van de 5 grootboekrekeningen ondersteunt deze manier van werken niet. Voor rapportagedoeleinden geldt dan de rekening "Schulden aan leden" met desgewenst een specificatie per lid vanuit een crediteurenadministratie. 
   
   In een eigen rekeningschema kunnen we natuurlijk een rekening "Schulden aan participanten" opnemen en deze koppelen aan de de RGS rekeniing "Schulden aan leden van de coöperatie" op niveau 3. Maar wij koppelen zelf liever consequent grootboekrekeningen aan niveau 4 binnen RGS. Hoewel daar in de praktijk anders mee omgegaan kan worden. Informeer in elk geval bij uw leverancier van boekhoudsoftware naar de mogelijkheden.
   
   
2. Een standaard tussenrekening "Te ontvangen ledenparticipaties" kent RGS niet en is in dit voorbeeld vervangen door de rekening "Nog te ontvangen bijdragen". Natuurlijk kan in een eigen rekeningschema de eerstgenoemde rekening opgenomen worden en gekoppeld worden aan de laatsgenoemde rekening.
    

Levering door een lid

Geleverde goederen (of wellicht diensten) door leden worden apart gehouden van de levering van goederen en diensten door andere leveranciers. 

Stel dat sprake is van levering van bloembollen (met het oog op collectieve verkoop). De inkoopprijs stellen we op 1.000 euro en de BTW stellen we op 9%. 

Op basis van RGS boekt de coöperatie dan:

Toelichting:

• Benaderde kostprijs;
  Voor de waardering van de verkregen voorraad van leden spreekt de RJ van "Benaderde kostprijs". De RJ meldt hierover het volgende in de Richtlijnen voor de jaarverslaggeving onder 620 (Coöperaties): "De benaderde kostprijs kan worden gebaseerd op de voor de leden vastgestelde prijzen die worden afgeleid van de exploitatie van enig jaar" en "Deze prijzen komen in onderling overleg tussen de coöperatie en haar leden tot stand".
     

Levering c.q. inkoop bij een niet-lid

Stel dezelfde levering als hiervoor genoemd, maar dan bij een niet-lid.

Op basis van RGS boekt de coöperatie dan:

Afzet c.q. verkoop door coöperatie boeken

Dit is niet anders dan een verkoop door bijvoorbeeld een BV of zelfs eenmanszaak.
Stel dat bloembollen worden verkocht tegen een bedrag van 2.000 euro excl.9% BTW.

Op basis van RGS leidt dit tot de volgende boeking:

Stel dat de kostprijs van deze verkoop 1.200 euro bedraagt en dat deze ten laste komt van de voorraad handelsgoederen, afkomstig van leden. 

De aanvullende boeking luidt dan:

Met daarbij de volgende opmerking:

• Levering c.q. inkopen bij niet-leden komt tot uitdrukking komt op "Kostprijs van de omzet niet ingekocht bij leden". Overeenkomstig de eerder genoemde RGS-rekeningen.
  Daarom lijkt het wellicht handig om voorraad ingekocht bij leden en niet leden te boeken op aparte rekeningen. Dat laatste kan natuurlijk in de eigen administratie, maar wij zouden dit graag ook terugzien bij het RGS-schema. Dit laatste is nu niet het geval voor de voorraadrekening(en) voor zowel grondstof als handelsgoederen. 
  
  De praktijk zal wellicht uitwijzen of e.e.a. logisch is. 
  Suggesties zijn altijd welkom. 

Als voorraad handelsgoederen ten laste komt van niet-leden dan is de boeking als volgt:

Opmerking:
Dat we onder andere de rekening "Handelsgoederen" graag geplitst zien in RGS voor leden en niet-leden hebben we al eerder genoemd. 

Resultaat door coöperatie boeken

Het saldo van de exploiatierekening van coöperaties waarbij voorraad wordt ingekocht bij leden is niet vergelijkbaar met andere coöperaties en rechtspersonen. In- en verkoop transacties tussen een coöperatie en leden hoeven namelijk niet marktconform te zijn.

De winst van een coöperatie bestaat uit meerdere delen, te weten:

1. Verlengstukwinst. Deze winst is toe te schrijven aan leden, zijnde natuurlijk personen. In dit geval betaalt de coöperatie geen vennootschapsbelasting (VPB) over deze verlengstukwinst. Deze winst wordt als het ware buiten de VPB gebracht. Dit omdat natuurlijke personen inkomstenbelasting betalen die geen deelnemingsvrijstelling kent. Deze winst wordt naar rato aan betreffende leden uitgekeerd. Het lijkt dan voor de hand te liggen deze winst op een aparte rekening te boeken, zodat direct inzicht is in winst waarover wel en geen VPB betaald gaat worden door de coöperatie.
   
   
2. Winst die toe te schrijven is aan leden die een BV zijn. Deze winst valt onder de VPB voor de coöperatie. Hierop is voor de leden dan deelnemingsvrijstelling van toepassing ter voorkoming van een dubbele heffing.
   
   
3. De overgebleven winst van de coöperatie zelf; De winst van de coöperatie zelf valt onder de vennootschapsbelasting (VPB).
   Dit valt voor een belangrijk deel te vergelijken met het boeken van resultaat van een BV. 
   We verwijzing daarvoor naar de Wiki "RGS en Resultaat c.q. winst verwerken in de boekhouding". 
   
   Het belangrijkste verschil met een BV is dat een coöperatie in de regel geen Dividendbelasting hoeft in te houden en af te dragen aan de Belastingdienst.  

Stel er is een coöperatie van bloembollentelers met een resultaat in het lopend boekjaar van 200.000 euro, waarbij het resultaat als volgt wordt verdeeld:

1. Participatie door leden, zijnde persoonlijke leden; 40.000 euro. Wordt dus buiten de VPB gehouden binnen de coöperatie en uitgekeerd aan de leden waar deze winst onder de IB valt. 
2. Participatie door leden zijnde een BV; 120.000 euro. Hierover wordt VPB afgedragen door coöperatie. We gaan er in dit voorbeeld even vanuit dar deze 120.000 euro inclusief 30.000 euro VPB is. 
3. Als overgebleven winst van de coöperatie zelf wordt 40.000 euro aangemerkt. Hiervan wordt 10.000 euro aan VPB voldaan door de coöperatie en de rest gaat naar "nog niet verdeelde winst".

Los van RGS hebben we de volgende verdeling op basis van bovenstaande:

Zie ook:

• Resultaat c.q. winst verwerken in de boekhouding;
   

Coöperaties en de jaarrekening

Titel 9 BW2 gaat over de jaarrekening en het bestuursverslag. 
Hieronder noemen we de volgende artikelen in relatie tot de coöperatie:

• Artikel 360 meldt onder andere het volgende:
  "Deze titel is van toepassing op de coöperatie, de onderlinge waarborgmaatschappij, de naamloze vennootschap en de besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid".
    
• Artikel 361 meldt het volgende:
  Lid 1:
  "Onder jaarrekening wordt verstaan: de enkelvoudige jaarrekening die bestaat uit de balans en de winst- en verliesrekening met de toelichting, en de geconsolideerde jaarrekening indien de rechtspersoon een geconsolideerde jaarrekening opstelt".
  
  Lid 2:
  "Coöperaties en de in artikel 360 lid 3 bedoelde stichtingen en verenigingen vervangen de winst- en verliesrekening door een exploitatierekening, indien het in artikel 362 lid 1 bedoelde inzicht daardoor wordt gediend; op deze rekening zijn de bepalingen omtrent de winst- en verliesrekening zoveel mogelijk van overeenkomstige toepassing. Bepalingen omtrent winst en verlies zijn zoveel mogelijk van overeenkomstige toepassing op het exploitatiesaldo".
    
• Artikel 392 Burgerlijk Wetboek Boek 2 (Overige gegevens) meldt het volgende voor coöperaties:
  Lid 2c:
  "Een weergave van de statutaire regeling omtrent de bijdrage in een tekort van een coöperatie of onderlinge waarborgmaatschappij, voor zover deze van de wettelijke bepalingen afwijkt".

Het Besluit modellen jaarrekening is alleen van toepassing op de BV en de NV. 
De Raad voor de jaarverslaggeving (RJ) adviseert het besluit zoveel mogelijk toe te passen voor coöperaties.

KVK
De coöperatie moet elk jaar jaarstukken opstellen en deponeren bij KVK.

Binnen het SBR programma is voor de coöperatie één model van de jaarrekening beschikbaar vanuit de KVK. 
Wat betreft de exploitatierekening bevat dit model zowel posten voor het functionele- als categoriale model.
Verder kent dit model de nodige afwijkingen t.o.v. de indeling hieronder door de RJ. Wij zijn uitgegaan van de indeling door de RJ.

RJ
De RJ kent als 620 bijlage een tweetal voorbeelden van een exploitatierekening voor coöperaties die inkopen bij leden, te weten:
- volgens het functionele model met verkoopkosten en algemene beheerskosten;
- volgens het categoriale model met een verdere uitsplitsing naar kostencategorieën.

De balans is onderverdeeld naar:

- Activa
  - Vaste activa;
     - Immateriële vaste activa;
     - Materiële vaste activa;
     - Vastgoedbeleggingen;
     - Financiële vaste activa.
  - Vlottende activa;
    -  Voorraden;
     - Onderhanden projecten;
     - Vorderingen;
     - Effecten;
     - Liquide middelen.

- Passiva
  - Eigen vermogen;
     - Participaties; RJ 620 par 205: waardering van deze participaties tegen het opgeofferde bedrag.
     - Herwaarderingsreserves;
     - Andere wettelijke reserves;
     - Statutaire reserves;
     - Financiële instrumenten die op basis van de economische realiteit als vreemd vermogen zouden worden verantwoord
       maar op basis van de juridische vorm als eigen vermogen worden verantwoord. Niet opgenomen binnen RGS MKB).
     - Overige reserves;
     - Niet verdeelde winsten;
     - Resultaat na belastingen van het boekjaar;
  - Voorzieningen
  - Langlopende schulden
  - Kortlopende schulden.

Onderstaand volgt de uitwerking van de exploitatierekening volgens het categoriale- en functionele model:

Voorbeeld model klein
Zie voor uitgewerkt voorbeeld jaarrekening met relatie naar RGS MKB:
Jaarrekening coöperaties.

Suggesties
Controle, suggesties en verbetering op bovenstaande uitwerking wordt altijd op prijs gesteld.